Người Achaemenes bị Alexander Đại đế đánh bại vào năm 330 trước Công nguyên. Sau sự sụp đổ của Đế chế Seleukos ở Ba Tư, Vương quốc Armenia đã cai trị các phần của Azerbaijan từ năm 190 trước Công nguyên đến năm 428 sau Công nguyên.[44][45] Vương triều Arsaces của Armenia, một nhánh của Đế chế Parthia và Albania Kavkaz (Azerbaijan và Dagestan ngày nay) nằm dưới sự cai trị của Parthia trong vài thế kỷ tiếp theo. Người Albania ở Kavkaz thành lập một vương quốc vào thế kỷ 1 trước Công nguyên, chủ yếu vẫn là một nước chư hầu bán độc lập cho đến khi người Parthia bị lật đổ vào năm 252, vương quốc này trở thành một tỉnh của Đế chế Sasan.[46][47][48] Vua Urnayr của Albania Kavkaz đã đưa Cơ đốc giáo làm quốc giáo vào thế kỷ IV, biến Albania thành một quốc gia Cơ đốc giáo cho đến thế kỷ VIII.[49][50] Mặc dù phụ thuộc vào nhà Sasan Ba Tư nhưng Albania Kavkaz vẫn giữ được chế độ quân chủ của riêng mình.[51] Sự kiểm soát của nhà Sasan kết thúc với thất bại vào năm 642 trước triều đại khalip (Khalifah) nhà Abbas[52] trong cuộc chinh phục Ba Tư của người Hồi giáo.

Sự di cư và định cư của những người du mục Á-Âu và Trung Á đã là một hình mẫu khu vực trong lịch sử Kavkaz từ kỷ nguyên nhà Sassan Ba Tư cho đến sự xuất hiện của người Thổ Nhĩ Kỳ Azerbaijan vào thế kỷ 20. Trong số những người du mục Iran có người Scythia, người Alan, người Cimmeria và người Khazar. Người Hung đã xâm lược trong thời kỳ của người Hung và người Khazar. Derbent đã được củng cố trong thời Sasan để ngăn chặn những người du mục từ bên ngoài Bắc Kavkaz đi qua, những người không thiết lập các khu định cư lâu dài.[53]

Sự cai trị của Achaemenes và Seleukos

Sau khi Đế quốc Media bị lật đổ, Azerbaijan bị vua Ba Tư Cyrus Đại đế xâm lược vào thế kỷ thứ 6 trước Công nguyên. Sự cai trị ban đầu của người Ba Tư đã tạo điều kiện cho sự trỗi dậy của Hỏa giáo và các ảnh hưởng văn hóa Ba Tư khác. Nhiều người Albania Kavkaz là những người thờ lửa, một tập tục của Hỏa giáo.

Đế quốc Achaemenes tồn tại hơn 250 năm trước khi bị Alexander Đại đế chinh phục, dẫn đến sự trỗi dậy của văn hóa Hy Lạp trên khắp đế chế Ba Tư cũ. Người Hy Lạp Seleukos kế thừa Kavkaz sau cái chết của Alexander vào năm 323 TCN nhưng bị bao vây bởi áp lực từ La Mã, những người Hy Lạp ly khai ở Bactria và Parni: một bộ tộc du mục Đông Iran xâm nhập vào vùng đông bắc Seleukos từ cuối thế kỷ 4 đến thế kỷ 3 trước Công nguyên; điều này cho phép các bộ lạc Kavkaz địa phương thành lập một vương quốc độc lập lần đầu tiên kể từ cuộc xâm lược của Media.

Chinh phục Albania Kavkaz, Parthia và Sasan

Vương quốc Albania liên kết với nhau xung quanh bản sắc của người Kavkaz để tạo nên một nhà nước trong một khu vực gồm các quốc gia-đế chế. Trong thế kỷ thứ hai hoặc thứ nhất trước Công nguyên, người Armenia đã chiếm các lãnh thổ phía nam Albania và chinh phục Karabakh và Utik, nơi sinh sống của các bộ lạc Albania bao gồm người Udi, Gargaria và Caspia.[54][55] Vào thời điểm này, biên giới giữa Albania và Armenia là Kura.[56][57]

Khi khu vực trở thành chiến trường khi La Mã và Đế chế Parthia bắt đầu mở rộng, hầu hết Albania bị thống trị trong một thời gian ngắn bởi các quân đoàn La Mã dưới quyền Pompey; phía nam thì do người Parthia kiểm soát. Một bản khắc đá văn tự La Mã ở cực đông của Legio XII Fulminata dưới thời trị vì của Domitianus tồn tại ngay phía tây nam của Baku ở Gobustan. Albania Kavkaz sau đó hoàn toàn nằm dưới quyền cai trị của Parthia.

Năm 252-253, Albania Kavkaz bị Đế quốc Sasan xâm chiếm và sát nhập. Là một nước chư hầu, nó vẫn giữ chế độ quân chủ của mình; Tuy nhiên, vua Albania không có thực quyền và hầu hết các quyền dân sự, tôn giáo và quân sự đều do marzban nhà Sasan nắm giữ. Sau chiến thắng của nhà Sasan trước La Mã năm 260, chiến thắng và sự sáp nhập của Albania và Atropatene đã được Shapur I mô tả trong một văn tự bằng ba thứ tiếng tại Naqsh-e Rostam.[58][59][60][61][62][63][64][65]

Urnayr (343-371), có quan hệ hôn nhân với Shapur II (309-379), nắm quyền ở Albania. Với chính sách đối ngoại có phần độc lập, ông liên minh với Shapur nhà Sasan. Theo Ammianus Marcellinus, người Albania đã cung cấp lực lượng quân sự (đặc biệt là kỵ binh) cho quân đội của Shapur trong các cuộc tấn công chống lại La Mã. Cuộc bao vây Amida (359) kết thúc với chiến thắng của nhà Sasan và một số vùng của người Albania đã được trả lại. Marcellinus lưu ý rằng kỵ binh Albania đóng một vai trò trong cuộc bao vây tương tự như Xionites và người Albania đã được khen ngợi vì liên minh của họ với Shapur:[49][62][64]

Đứng bên trái anh ta [Šapur II] là Grumbates, vua Chionitae, một người có sức mạnh trung bình với chân tay teo tóp nhưng có một trí óc tuyệt vời nhất định và nổi bật bởi vinh quang của nhiều chiến công. Bên phải là vua của Albania, đẳng cấp ngang hàng, danh giá cao.[66]

Sau sự phân chia Armenia năm 387 giữa Đông La Mã và Ba Tư, các vị vua Albania đã giành lại quyền kiểm soát các tỉnh Uti và Artsakh (phía nam Kur) khi các vị vua Sasan ban thưởng cho họ vì lòng trung thành với Ba Tư.[55][67]

Các sử gia Armenia thời Trung cổ như Movses Khorenatsi và Movses Kaghankatvatsi đã viết rằng người Albania đã chuyển sang Cơ đốc giáo trong thế kỷ IV bởi Gregory Người soi sáng của Armenia.[68][69] Urnayr chấp nhận Cơ đốc giáo, được rửa tội bởi Gregory và tuyên bố Cơ đốc giáo là tôn giáo chính thức của vương quốc ông.

Nhà Mihran (630-705) đến Albania từ Gardman vào đầu thế kỷ VII. Partav (nay là Barda) là trung tâm hành chính của vương triều. Theo M. Kalankatli, vương triều được thành lập bởi Mehran (570-590) và Varaz Grigor (628-642) nhận danh hiệu "hoàng tử Albania".[31][70]

Partav là thủ đô của Albania dưới thời trị vì của con trai Grigor là Javanshir (642-681), người đã sớm thể hiện lòng trung thành với shah Yazdegerd III (632-651) nhà Sasan. Ông đã lãnh đạo quân đội Albania với tư cách là sparapet (tương đương chức Nguyên soái) từ năm 636 đến năm 642. Bất chấp chiến thắng của người Ả Rập trong trận Kadissia năm 637, Javanshir đã chiến đấu như một đồng minh của nhà Sasan. Sau sự sụp đổ năm 651 của Đế chế Sasan trước Khalifah Ả Rập, ông chuyển sang trung thành với Đế chế Byzantine ba năm sau đó. Constans II đã bảo vệ Javanshir, người đã đánh bại người Khazar gần Kura vào năm 662. Ba năm sau, người Khazar tấn công Albania, biến nó thành chư hầu để đổi lấy việc trả lại những người bị giam cầm và gia súc. Javanshir thiết lập quan hệ ngoại giao với Khalifah để bảo vệ đất nước của mình khỏi bị xâm lược qua biển Caspi. Sau hai lần hội kiến Muawiyah I tại Damascus vào năm 667 và 670, thuế của Albania được giảm bớt. Javanshir bị ám sát năm 681 bởi các quý tộc Byzantine thù địch. Sau khi ông chết, người Khazar lại tấn công Albania; Quân đội Ả Rập tiến vào năm 705 và giết người thừa kế cuối cùng của Javanshir ở Damascus, kết thúc triều đại nhà Mihran và bắt đầu sự cai trị của Khalifah.[71][72][73][74]